Ngũ Hành Sơn là một tên gọi Hán Nôm mang nghĩa “năm ngọn núi ứng với Ngũ hành”, là một trong những danh thắng nổi bật của Việt Nam nói chung, cũng như là của Đà Nẵng nói riêng; mang giá trị đặc biệt về địa chất, văn hoá và tâm linh. Quần thể này bao gồm năm ngọn núi đá vôi nằm liền kề, trong đó Thuỷ Sơn là ngọn lớn nhất, nổi bật với hệ thống hang động kỳ thú và các ngôi chùa cổ linh thiêng. Trong hành trình khám phá di sản văn hoá và tín ngưỡng của Ngũ Hành Sơn, chùa Tam Thai, được xây dựng từ thế kỷ XVII, là ngôi chùa cổ kính bậc nhất Đà Nẵng, đóng vai trò trung tâm, vừa là điểm tựa tâm linh, vừa là minh chứng sống động cho sự kết nối giữa con người với non nước miền Trung.
Lịch sử hình thành và vị thế chùa Tam Thai trong lòng người dân Đà Thành
Chùa Tam Thai
Chùa Tam Thai được xây dựng từ năm 1630, dưới thời Hậu Lê, tọa lạc trên sườn núi phía nam của ngọn Thuỷ Sơn. Đây là vị trí được đánh giá có phong thủy hài hòa, lưng tựa núi, mặt hướng ra biển. Trải qua gần bốn thế kỷ tồn tại, chùa đã nhiều lần được trùng tu trong khoảng thời gian từ năm 1907 đến năm 1995 nhưng vẫn giữ được nét cổ kính đặc trưng và kiến trúc truyền thống. Trong dòng chảy lịch sử, chùa từng là điểm dừng chân của Thiền sư Thạch Liêm, một vị cao tăng có ảnh hưởng lớn trong việc chấn hưng Phật giáo thời Lê – Trịnh. Khi ghé thăm chùa, Thiền sư đã để lại nhiều bài thơ vịnh núi Tam Thai và đặt tên cho động Hoa Nghiêm nằm phía sau chùa. Những dấu ấn này góp phần khẳng định vai trò của chùa không chỉ là nơi tu hành mà còn là không gian giao thoa giữa thiền học và văn chương, lưu giữ giá trị tinh thần bền vững theo thời gian.
Theo tư liệu lịch sử, ban đầu chùa do thiền sư Hưng Liên, một vị sư người Trung Hoa, làm trụ trì. Tuy nhiên, trong thời kỳ loạn lạc dưới triều Tây Sơn, chùa từng bị phá huỷ hoàn toàn. Đến năm 1825, dưới triều vua Minh Mạng, chùa được phục dựng và được ban sắc phong là “Quốc Tự Tam Thai”. Vua Minh Mạng còn ban tặng hoành phi “Ngự chế Tam Thai Tự, Minh Mạng lục niên” và một tấm biển đồng khắc bút tích của ngài, như một dấu ấn linh thiêng gửi lại nơi cửa thiền.
Chùa Tam Thai, mang giá trị lịch sử được Bộ Văn hóa – Thông tin công nhận là Di tích lịch sử – văn hóa quốc gia, là nơi lưu giữ những câu chuyện gắn liền với các vị vua chúa. Dân gian truyền lại rằng, khi bị quân Tây Sơn truy đuổi, Nguyễn Ánh (sau này là vua Gia Long) từng trú ẩn tại chùa và được một vị thiền sư chỉ đường thoát nạn. Sau này, vì bận việc triều chính, ông không kịp quay lại thực hiện lời hứa tu bổ chùa, mà để lại di nguyện cho vua Minh Mạng kế thừa ý chí đó.
Với lịch sử lâu đời và vị thế đặc biệt, chùa Tam Thai không chỉ là một công trình kiến trúc Phật giáo, mà còn là biểu tượng văn hóa và tâm linh, đóng vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của người dân Đà Nẵng suốt nhiều thế hệ.
Đặc điểm kiến trúc và giá trị lịch sử
Cổng Tam Quan
Từ chân ngọn Thủy Sơn, du khách phải vượt qua 156 bậc tam cấp để đặt chân đến chốn thiền môn thanh tịnh của chùa Tam Thai. Hình ảnh đầu tiên hiện ra là cổng tam quan cổ kính, mở ra một khoảng sân rộng lớn. Chính giữa sân là tượng Phật Di Lặc bằng đá sa thạch, mang cảm giác thanh bình và trầm mặc. Cổng tam quan với dòng chữ “Chùa Tam Thai” được chạm khắc công phu mang lại ấn tượng trang nghiêm, gợi nhớ khung cảnh thường thấy trong các bộ phim cổ trang. Vào dịp lễ tết, đây cũng là nơi thu hút nhiều người dân và du khách đến tham quan, lễ bái và chụp ảnh trong trang phục truyền thống.
Khu hành cung chùa Tam Thai
Tiền đường có tượng Tả Phù, Hữu Bật canh giữ
Bên trong Chính điện của chùa
Bên sân trái từ Cổng Tam Quan đi vào là hành cung, nơi được xây dựng làm chỗ nghỉ cho vua Minh Mạng mỗi lần đến vãn cảnh chùa. Hiện nay, khu vực này đã bị khoá và không còn phục vụ mục đích tham quan. Chính điện của chùa tọa lạc phía sau sân, quay mặt về hướng Nam. Kiến trúc chính gồm gạch và mái ngói lưu ly, với các chi tiết chạm khắc hình rồng, phượng cách điệu trên cột trụ. Tiền đường có tượng Tả Phù, Hữu Bật canh giữ, bên trong chính điện thờ Phật A Di Đà, Quan Âm và Đại Thế Chí. Lối kiến trúc mang đậm phong cách cổ truyền Việt Nam, với những đường nét tinh xảo thể hiện rõ sự kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật và tâm linh.
Chùa có kết cấu theo hình chữ Vương (王), biểu tượng cho sự vững bền và uy nghiêm. Kiến trúc này không chỉ tạo nên sự đối xứng hài hòa mà còn nói lên mối liên kết giữa trời, người và đất trong tư tưởng Phật giáo. Ba tầng chùa mang tên Hạ Thai, Trung Thai và Thượng Thai; đây là đặc điểm kiến trúc tiêu biểu dưới thời nhà Nguyễn. Nóc chùa được trang trí bằng hình tượng rồng chầu nguyệt, thể hiện yếu tố phong thủy và nét đặc trưng trong tín ngưỡng Phật giáo.
Kim bài trái tim lửa
Trong chánh điện chùa còn lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị lịch sử, tiêu biểu là tấm biển “Tam Thai Tự” cùng kim bài hình trái tim lửa bằng đồng là bảo vật được vua Minh Mạng ban tặng. Trên bề mặt kim bài khắc bài văn ca ngợi lòng từ bi quảng đại của Đức Phật, mang ý nghĩa giáo hóa và nhắc nhớ về tinh thần hướng thiện. Hiện vật ấy mang dấu ấn thiêng liêng của quá khứ và giáo dục ý nghĩa giáo dục lớn lao, truyền cảm hứng cho các những con người yêu thích lịch sử, yêu thích những vật cổ còn lưu lại đến hôm nay.
Theo ghi nhận từ hướng dẫn viên du lịch và Thông tin điện tử Di sản văn hóa Việt Nam Chốn Thiêng cho biết tại nhà thờ Tổ, chùa Tam Thai còn gìn giữ nhiều hoành phi, câu đối bằng gỗ được sơn son thếp vàng, phần lớn có niên đại từ thời vua Thành Thái và Bảo Đại.
Những hiện vật này là minh chứng sống động cho lịch sử lâu đời và vai trò quan trọng của chùa Tam Thai trong đời sống tinh thần, văn hóa của người dân Đà Nẵng.
Giá trị tâm linh trong đời sống tín ngưỡng của người dân
Không chỉ nổi bật với kiến trúc cổ kính và phong cảnh hữu tình, chùa Tam Thai còn được xem là “tinh thần của ngọn núi”, gắn bó mật thiết với đời sống tâm linh của người dân địa phương. Trải qua gần 400 năm tồn tại, chùa như một biểu tượng tĩnh tại, âm thầm bảo vệ ngọn Thủy Sơn nơi chùa tọa lạc. Mỗi bức tường, mỗi di vật còn lưu giữ nơi đây đều trở thành chứng tích sống động của lịch sử, gợi nhớ hình ảnh một ngôi chùa trầm mặc, bền bỉ cùng thời gian. Theo năm tháng, vẻ đẹp của chùa không phai nhạt mà ngày càng sâu sắc, góp phần lan tỏa sự yên bình và hướng thiện đến cộng đồng.
Người dân và du khách thành kính thắp hương tại chùa Tam Thai
Góc nhìn từ chùa Tam Thai hướng về cổng Tam Quan
Là nơi linh thiêng tọa lạc trên núi cao, chùa Tam Thai đem lại cảm giác thanh tịnh, mát lành và tách biệt với thế giới ồn ào phía dưới. Không cần đợi đến mùa lễ, vào những ngày hè oi ả, du khách vẫn thường tìm đến đây để tận hưởng sự mát dịu và an nhiên giữa thiên nhiên và tâm linh hòa quyện. Có thể nói, qua nhiều thế hệ, chùa Tam Thai đã trở thành chốn nương tựa tâm linh, là điểm dừng chân thanh lọc tâm hồn cho biết bao người con Đà Nẵng và du khách gần xa.
Từ chùa Tam Thai, men theo lối bên phải, du khách có thể tiếp cận đỉnh Thượng Thai, nơi hội tụ cảnh quan giao hòa giữa trời đất, sông nước và núi non. Tại đây, tầm nhìn mở rộng ra dòng sông Cổ Cò uốn lượn, hòa quyện cùng không gian trong lành tạo nên cảm giác thư thái tuyệt đối.
Một số ngôi chùa trên núi Thuỷ Sơn mà bạn có thể tham quan
Những cổ tự tọa lạc trên ngọn Thuỷ Sơn
Chùa Tam Thai là ngôi chùa chính và lâu đời nhất trên Thủy Sơn, song các ngôi chùa còn lại cũng góp phần tạo nên một bức tranh tín ngưỡng phong phú và đặc sắc nơi đây. Chùa Tam Tôn nhỏ hơn nhưng cổ kính, là nơi người dân thường đến cầu an và dâng sao giải hạn. Chùa Từ Tâm nép mình trong một góc yên tĩnh của núi, nổi bật với không gian mang màu sắc nghệ thuật Nhật Bản, tiếng chuông gió thoảng nhẹ như xoa dịu lòng người. Nếu chùa Tam Thai được người dân địa phương quen gọi là “Chùa Trong”, thì chùa Linh Ứng lại được gọi là “Chùa Ngoài”, mang một vai trò riêng biệt trong đời sống tâm linh và giá trị lịch sử của người dân Đà Nẵng. Những danh lam cổ tự ẩn mình giữa núi non trùng điệp không chỉ tạo nên bản sắc cho Thủy Sơn mà còn thể hiện sự hòa quyện giữa tín ngưỡng, văn hóa và thiên nhiên hùng vĩ của Ngũ Hành Sơn.
Không gian chùa Tam Thai là nơi bảo tồn sống động những di sản văn hóa, rất phù hợp cho du khách, học sinh, sinh viên ngành du lịch và lịch sử đến tìm hiểu, nghiên cứu. Dù ngày nay có thể dễ dàng tìm thấy thông tin về chùa trên mạng, nhưng chỉ khi tận mắt chứng kiến, tận tay chạm vào những dấu tích xưa giữa khung cảnh thiêng liêng của núi Ngũ Hành Sơn, bạn mới thực sự cảm nhận được chiều sâu giá trị mà nơi đây lưu giữ. Đó không chỉ là niềm tự hào của người dân Đà Nẵng, mà còn là một phần ký ức chung của văn hóa Việt Nam, cần được trân trọng, bảo vệ và lan tỏa./.
Hồ Thanh Diễm – Tổ Quảng bá du lịch
