Thổ Sơn là một trong 5 cụm núi Ngũ Hành Sơn, nằm ở phía Tây Bắc danh thắng Ngũ Hành Sơn. Tên dân gian hay gọi là núi Đá Chồng, núi Ghềnh. Đây là hòn núi đất, thấp nhất nhưng cũng dài nhất trông như một con rồng nằm dài trên bãi cát. Phía Tây là sông Cổ Cò. Núi có hai tầng nhô những khối đá trên đỉnh và nhất là ở sườn phía Đông. Thân núi có một lớp màu cỏ mỏng bao phủ để lộ nhiều chỗ màu đất sét đỏ, trên núi có nhiều gạch cổ của người Chămpa để lại.
Trong núi có một cái hang cửa quay về phía Tây Nam, ngách vào rất hẹp ăn sâu vào độ 20 mét theo hình chữ M chỉ đủ một người lách qua. Hang thông lên đỉnh núi bằng một lổ nhỏ có tên là hang Cóc hay hang Bồ Đề.
Trong những năm kháng chiến chống Pháp quân và dân ta dùng hang này làm nơi tránh giặc đi lùng, có lần giặc đã phun hơi độc vào cửa hang để tiêu diệt các chiến sĩ ta nhưng đồng bào và chiến sĩ rút lên đỉnh núi an toàn.
Đến thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, hang Bồ Đề vẫn là công sự của du kích để bám sát vị trí địch đóng tại Thổ Sơn và giật mìn bắn tỉa, phục kích gây cho địch nhiều thiệt hại. Cán bộ, chiến sĩ và nhân dân địa phương đã coi hang Bồ Đề như là một địa đạo tự nhiên, một địa điểm chống càn, bảo đảm an toàn trong mọi tình huống.
Bên cạnh Thổ Sơn có đình làng Khuê Bắc, đây là đình làng xây dựng sớm ở Ngũ Hành Sơn nhưng hiện nay bị hư hại nhiều. Tại đình làng Khuê Bắc ngay trong khuôn viên vườn đình năm 2001 Đoàn nghiên cứu khảo cổ học gồm các cán bộ khoa lịch sử thuộc Đại học Hà Nội cùng cán bộ bảo tàng Đà Nẵng do GS. Trần Quốc Vượng dẫn đầu đến khảo sát và kết quả đã cho thấy trên mảnh đất này cách đây khoảng 3000 năm đã có con người sinh sống với nền văn hóa Sa Huỳnh và địa điểm khai quật đó được mang tên là di chỉ khảo cổ học vườn đình Khuê Bắc.
Bên cạnh Thổ Sơn còn có ngôi Miếu cổ với cây đa mọc bao phủ lên miếu, trong miếu thờ cúng các vị tổ tiên ở làng Sơn Thủy, người dân thường gọi là Miếu làng Sơn Thủy, ngoài ra, tại đây có chùa Long Hoa, chùa Huệ Quang, chùa Hương Sơn và Giác Hồng Viên.
Tại Thổ Sơn còn rất nhiều giá trị văn hóa – lịch sử mà chưa được khám phá để phát triển. Có thể một ngày không xa ngọn Thổ Sơn được phát triển và trở thành điểm tham quan thú vị tại quần thể Ngũ Hành Sơn, một vùng đất mang tính chất tâm linh và hoài cổ.
Đặng Hoàng Dương – Hướng dẫn viên
Ban Quản lý khu du lịch thắng cảnh Ngũ Hành Sơn
